ΕΘΙΜΑ «Πανάρετος»

· Ο «Πανάρετος» αποτελεί ένα αποκριάτικο έθιμο της Ευρυτανίας (Καρπενήσι), αλλά και διάφορων άλλων περιοχών της Ελλάδας (κυρίως τη Δυτικής), που διατηρείται σε ορισμένες απ’ αυτές ως και τις μέρες μας (Αμφιλοχία).

Πρόκειται στην ουσία για μια μορφή λαϊκού θεάτρου που παιζόταν στους δρόμους της εκάστοτε περιοχής. Η βάση και οι απαρχές για τη δημιουργία του θεωρείται πως είναι ο συνδυασμός του επτανησιακού θεάτρου -και συγκεκριμένα οι ζακυνθινές ομιλίες- σε συνδυασμό με το κρητικό θέατρο και κυρίως την κρητική δραματουργία. Αυτή η άποψη, στηρίζεται αφενός στο ότι η παράσταση του Πανάρετου -ως προς τη δομή και το στήσιμό της -προσομοιάζει στον τρόπου που γινόντουσαν οι παραστάσεις των ζακυνθινών ομιλιών και αφετέρου στις σαφείς ομοιότητες με το έργο της κρητικής δραματουργίας «Ερωφίλη» του Β. Κορνάρου. Βλέποντας κανείς το σωζόμενο κείμενο του Πανάρετου ή μια παράστασή του, δεν μπορεί να μην τις προσέξει . Είναι φανερή η επιρροή που άσκησε το έργο αυτό στη δημιουργία του Πανάρετου. Μπορούμε επομένως να θεωρήσουμε τον Πανάρετο μια διασκευή της Ερωφίλης.

· Για να εξηγήσουμε πώς έφθασε η κρητική τραγωδία στα Επτάνησα και πέρασε απ’ εκεί στη Δυτική Ελλάδα φθάνοντας μέχρι και το Καρπενήσι, αρκεί να κάνουμε μια σύντομη αναδρομή στην προσφυγή των Κρητών στα Επτάνησα, μετά την κατάληψη της Κρήτης από του Οθωμανούς (1669). Επιπλέον, είναι σημαντικό να τονίσουμε την απήχηση που είχε στους Κρητικούς αλλά και τον ελληνικό κόσμο το κείμενο της Ερωφίλης, ειδικά με την δεύτερη έκδοσή του το 1676. Από τότε και μετά περνάει στην προφορική παράδοση των Κρητών. Εκείνη την περίοδο (19ος -20ος αι.) εμφανίζονται στα Επτάνησα οι «ομιλίες». Ενώ στις αρχές του 20ου αιώνα φαίνεται να γίνονται παρόμοιες παραστάσεις σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας ( Άρτα, Ζαγόρι, Τρίκαλα). Επομένως είναι λογική η σκέψη ότι η Ερωφίλη διασκευασμένη σε Πανάρετο πέρασε την περίοδο αυτή από τα Επτάνησα στη Δυτική Στερεά. Απ’ εκεί ακολουθώντας (πιθανότατα) τους περιπλανώμενους Ηπειρώτες κτίστες διαδόθηκε στην Ήπειρο και τα υπόλοιπα μέρη όπου συναντάμε τον Πανάρετο, πάντα συνδεδεμένο με την Αποκριά.

· Αν επίσης προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε πως η διασκευή της Ερωφίλης στον Πανάρετο κατέληξε να συσχετιστεί τόσο στενά με την περίοδο της Αποκριάς, θα πρέπει να εστιάσουμε στο στοιχείο της νεκρανάστασης που βρίσκεται στο τέλος τους Πανάρετου. Στοιχείο που σύμφωνα με μελέτες έχει αρχαιοελληνική προέλευση, καθώς σχετίζεται με την ανάσταση της Κόρης της Περσεφόνης, συμβολίζει δηλαδή τη νίκη της ζωής ενάντια στο θάνατο. Για αυτό και συνδέθηκε τόσο έντονα με την περίοδο της Αποκριάς, που κατά κανόνα βρίσκεται στο τέλος του χειμώνα προς της μετάβαση στην άνοιξη. Είναι δηλαδή συμβολική η σύνδεση του έργου με την περίοδο αυτή. Συμβολίζει την ήττα του θανάτου –χειμώνα-και τη νίκη της ζωής –άνοιξη-.

· Η υπόθεση που παρουσιάζεται στο έργο του Πανάρετου, αποτελείται από 12 πρόσωπα –χαρακτήρες. Μπροστά μας ξετυλίγεται η ιστορία ενός νέου, με το όνομα Πανάρετος, ο οποίος ερωτεύεται την κόρη του Βασιλιά και αρραβωνιάζονται κρυφά. Ο Βασιλιάς όμως είχε άλλα σχέδια για την κόρη του αφού ήθελε να της κάνει προξενιό και να την παντρέψει με κάποιον άλλον. Τραγική ειρωνεία αποτελεί το ότι στέλνει τον Πανάρετο να της πει τα μαντάτα. Έτσι, οι δύο ερωτευμένοι νέοι ψάχνουν απεγνωσμένα μια λύση για το πρόβλημά τους και κάποια στιγμή αγκαλιάζονται. Καθώς είναι αγκαλιασμένοι τους βλέπει «μάτι κακό», ο σύμβουλος του Βασιλιά, που του μεταφέρει ό,τι είδε. Ο βασιλιάς εξοργίζεται και διατάζει τον αποκεφαλισμό του Πανάρετου. Έτσι προκαλεί όμως και την αυτοκτονία της κόρης του αλλά και τον δικό του θάνατο αφού τον σκοτώνει ο χορός των γυναικών. Στο τέλος της ιστορίας όμως έρχεται τελικά η «κάθαρσις» (λύτρωση) με τη νεκρανάσταση των δύο νέων από τον Χάρο. Είναι σημαντικό εδώ να σημειώσουμε ότι η υπόθεση της Ερωφίλης είναι ίδια με αυτή που διαβάσαμε πιο πάνω ως υπόθεση του Πανάρετου. Στην περίπτωση όμως της κρητικής τραγωδίας, είναι πιο ανεπτυγμένη, αυτός είναι και ο λόγος που εντοπίζονται κάποιες διαφορές στη δομή των δύο έργων (χαρακτηριστικό παράδειγμα οι στίχοι που απαγγέλλει ο Χάρος στον πρόλογο και των δύο έργων, που είναι 138 στην Ερωφίλη, ενώ μόλις 28 στον Πανάρετο. Επίσης, βασική διαφορά των δύο έργων αποτελεί η κατάληξή τους, αφού στον Πανάρετο βλέπουμε τελικά ένα αίσιο τέλος με την νεκρανάσταση των δύο νέων.)

· Ο Πανάρετος στο Καρπενήσι φαίνεται να πρωτοεμφανίζεται είτε το 1895 είτε το 1920 ως έθιμο θεατρικού δρώμενου που σχετίζεται με τους εορτασμούς του Τριωδίου και της Αποκριάς. Σύμφωνα με την παράδοση, λέγεται πως έφθασε στο Καρπενήσι το 1918, όταν τον έφερε μαζί του ο Ηπειρώτης μάστορας Τάσιος Παπαγεωργίου (κτίστης του ναού της Αγίας Τριάδος) και φαίνεται να ήταν γραμμένος σε τετράδιο απ’ όπου τον διάβαζαν οι ηθοποιοί. Ωστόσο υπάρχουν άλλες μαρτυρίες που υποστηρίζουν την παράσταση του Πανάρετου στο Καρπενήσι, ήδη από το 1895. Οι σωζόμενες εκδοχές που συναντάει κανείς ψάχνοντας στην ευρυτανική λαϊκή παράδοση είναι δύο. Η πρώτη αποτελείται από 260 στίχους και η δεύτερη από 313. Σύμφωνα με τις υπάρχουσες καταγραφές, η δεύτερη και εκτενέστερη εκδοχή, είναι και η πιο πρόσφατη. Στο τετράδιο του Παπαγεωργίου, είναι γραμμένη και σώζεται η μικρότερη εκδοχή των 260 στίχων. Παρ’ όλα αυτά οι τελευταίες παραστάσεις ως το 1981 βασίζονται στη νεότερη και μεγαλύτερη εκδοχή των 313 στίχων. Αυτή η δεύτερη εκδοχή βασίζεται φυσικά στην προγενέστερη και μικρότερη της, όμως εδώ έχουμε την προσθήκη ορισμένων στίχων από το κείμενο της Ερωφίλης. Εικάζεται ό,τι αυτή η προσθήκη έγινε από κάποιον ηθοποιό που γνώριζε ίσως και τη σύνδεση μεταξύ του Παναρέτου και της κρητικής τραγωδίας. Ειδοποιός διαφορά των δύο εκδοχών είναι η αναφορά του ονόματος Ερωφίλη στην δεύτερη εκδοχή, το οποίο δε συναντάμε πουθενά στην πρώτη.

· Σχετικά με την προετοιμασία και το στήσιμο της παράστασης του Παναρέτου, μάς είναι γνωστό, πως η προετοιμασία ξεκινούσε από την περίοδο των Χριστουγέννων και αρχικά συμμετείχαν μόνο άνδρες. Χρόνια αργότερα και συγκεκριμένα το 1972, προστέθηκε ο χορός των

γυναικών που συνοδεύουν την βασιλοπούλα και στο τέλος σκοτώνουν τον Βασιλιά όπως και στην Ερωφίλη. Προπολεμικά η ομάδα των ηθοποιών έβγαζε δίσκο και συγκέντρωνε κάποια χρήματα, τα οποία διέθετε συνήθως για κοινωφελή σκοπό ή για το γλέντι της την Καθαρή Δευτέρα. Παραστάσεις δίνονταν εκτός από το Καρπενήσι και σε κοντινά χωριά όπως στο Κλαψί, τους Κορυσχάδες και τη Λάσπη. Ως σκηνή χρησιμοποιούνταν η κεντρική πλατεία ή/και τα σταυροδρόμια. Φαίνεται πως κάθε ηθοποιός είχε τη θέση του η οποία παρέμενε σταθερή. Στην κορυφή στέκονταν ο βασιλιάς και δίπλα του και από τις δύο μεριές ο θίασος. Δεξιά του ο στρατηγός και η βασιλοπούλα με την συνοδεία της. Αριστερά του ο Καρπόφορος και η συνοδεία του Πανάρετου. Ο Χάρος ερχόταν από έξω. Οι μόνοι που δεν είχαν σταθερή θέση ήταν ο διάβολος και ο παλιάτσος, οι οποίοι στριφογύριζαν συνεχώς κάνοντας αστείες κινήσεις και παρωδώντας τα λόγια των ηθοποιών. Τα πρόσωπα ήταν γνωστά και συνήθως τα υποδύονταν κάθε χρόνο οι ίδιοι ηθοποιοί. Για αυτό και συνήθως τους έμενε το όνομα του ρόλου τους ως παρατσούκλι. Σχετικά με το ενδυματολογικό κομμάτι της παράστασης φαίνεται πως τα κουστούμια των ηθοποιών μέχρι το 1920 ήταν οι τοπικές παραδοσιακές φορεσιές. Μετά το 1920 άρχισαν να ντύνονται με αρχαιοπρεπείς στολές, με χλαμύδες και περικεφαλαίες, στέμματα, κοντάρια και άλλα. Στην παράσταση του 1920 ο βασιλιάς φορούσε πράσινη χλαμύδα με χρυσά κεντήματα, στο κεφάλι του φορούσε καπέλο πράσινο και κεντημένο με χρυσά γαϊτάνια. Η κόρη του φορούσε κόκκινο φόρεμα μεταξωτό, μακρύ με ουρά και στη μέση της ζώνη χρυσή. Στο κεφάλι της φορούσε ένα χρυσό χάρτινο καπέλο σαν είδος βεντάλιας. Το 1980, ο θίασος με τα χρήματα που συγκέντρωσε αγόρασε στολές που φυλάσσονταν στο δημαρχείο.

· Τέλος, όπως αναφέραμε αρχικά πρόκειται για ένα έθιμο που συναντάται κατά το παρελθόν σε πολλές περιοχές της Δυτικής Ελλάδος, με την Αμφιλοχία να είναι η μόνη από τις οποίες φαίνεται να το διατηρεί ως και τις μέρες μας. Στην Ευρυτανία και το Καρπενήσι η τελευταία φορά που συναντάμε το έθιμο αυτό είναι στις αρχές του 2000.

Πηγές: Τα στοιχεία έχουν προκύψει από αδημοσίευτη εργασία της Μποτονάκη Αλεξάνδρας στη διάρκεια της φοίτησης της στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, κατά την εκπόνηση της πρακτικής της άσκησης στα ΓΑΚ νομού Ευρυτανίας, τον Αύγουστο του 2015. Η βασική πηγή της εργασίας ήταν αντίστοιχο κείμενο της προϊσταμένης των ΓΑΚ νομού Ευρυτανίας κας. Μ. Παναγιωτόπουλου, στα πλαίσια εκδηλώσεων για τις Απόκριες στο Καρπενήσι (2011). Ως βασική βιβλιογραφική πηγή έχει χρησιμοποιηθεί:

· Πολυμέρου-Καμηλάκη Αικατερίνη, Θεατρολογικά, μελετήματα για το λαϊκό θέατρο, Αθήνα 1998