Ονομασία Αγράφων:
· Η περιοχή των Αγράφων κατά τη διάρκεια της Βυζαντινής αλλά και αργότερας της Οθωμανικής κυριαρχίας, αποτελούσε έναν ενιαίο πολιτικά, κοινωνικά και πολιτιστικά χώρο, ο οποίος γεωγραφικά κατελάμβανε τις περιοχές που σήμερα διαμοιράζονται στα τμήματα της βορειοανατολικής Π.Ε. Ευρυτανίας και της Νοτιοδυτικής Π.Ε. Καρδίτσας. Από άποψη διοικητικής οργάνωσης κατά τα προεπαναστατικά χρόνια αποτελούσε “καζά”, διοικητική δηλαδή επαρχία, υπαγόμενη στο “σαντζάκι” των Τρικάλων, ενώ ταυτόχρονα αποτελούσε ίσως το αρχαιότερο αρματολίκι στην περιοχή της Ρούμελης.
Με την ίδρυση του ελληνικού κράτους και την πρώτη συνοριακή οριοθέτηση , τμήμα των Αγράφων, αποδόθηκε στο ελεύθερο νεοσύστατο ελληνικό κράτος, ως τμήμα της επαρχίας Ευρυτανίας (του νομου Αιτωλοακαρνανίας) και κάποια χωριά ως τμήμα της επαρχίας Φθιώτιδος (του νομού Φθιώτιδος). Το υπόλοιπο τμήμα των ιστορικώς εννοουμένων Αγράφων, παρέμεινε εντός των ορίων της Οθωμανικής επικράτειας και εντάχτηκε στο ελληνικό κράτος κατά την επέκταση του 1881 με την ενσωμάτωση και της υπόλοιπης Θεσσαλίας, ως τμήμα του νομού Καρδίτσας, τα λεγόμενα και Θεσσαλικά Άγραφα.
· Για την προέλευση της ονομασίας Άγραφα υπάρχουν αρκετές διαφορετικές εκδοχές. Καμία ωστόσο από αυτές δεν τεκμηριώνεται με βεβαιότητα, καθώς οι περισσότερες ανάγονται σε σύγχρονες οι παλαιότερες θεωρίες. Σήμερα, η επικρατούσα επιστημονικώς άποψη συντείνει στο ότι η περιοχή και συνεκδοχικώς και το χωριό που άλλοτε ίσως αποτελούσε την έδρα της, ονομάστηκε Άγραφα από μια ιδιότυπη μεσαιωνική παραφθορά της αρχαίας ονομασίας, της Αγραίας, της χώρας των Αγραίων. (Ευρυτανία, Γιαννόπουλος 2021, Εκδόσεις Μάτι)
· Οι υπόλοιπες θεωρίες βασίζονται στη λογικοφανή θέση ότι ετυμολογικά η λέξη Άγραφα προέρχεται από το στερητικό –α- και το ρήμα γράφω και επομένως σημαίνει αυτά που δεν έχουν γραφεί – καταγραφεί. Ορισμένες από τις εκδοχές που υπάρχουν γύρω από την ονομασία των Αγράφων ως μη καταγεγραμμένη (φορολογικώς) περιοχή είναι οι εξής:
Η επόμενη εκδοχή για την ονομασία των Αγράφων, κατά την άποψη μερικών ερευνητών, ανάγεται στην εποχή της Τουρκοκρατίας. Κατά την περίοδο αυτή οι Οθωμανοί είχαν κατακτήσει όλη τη γύρω περιοχή των Αγράφων, αλλά αυτόν τον ίδιο ορεινό όγκο δεν κατάφεραν να τον κατακτήσουν και άρα δεν τον έγραψαν στα φορολογικά τους μητρώα. Σύμφωνα με άλλες πηγές οι Οθωμανοί, αφού δεν κατάφεραν να κατακτήσουν την περιοχή αυτή και άρα δεν την κατέγραψαν, εκτός από το όνομα Άγραφα έδωσαν και κάποια προνόμια στους Αγραφιώτες έπειτα από συμφωνία μαζί τους ( Συνθήκη Ταμασιού ,1525) . Με βάση νεότερες έρευνες όμως , και καθώς μελετώνται πλέον και τα οθωμανικά αρχεία (φορολογικά κατάστιχα) αναθεωρούνται σε αρκετά σημεία οι θέσεις αυτές. Επιπλέον η εξέλιξη των ιστορικών γεγονότων δείχνει ότι όταν οι Οθωμανοί αποφάσισαν να περάσουν από την περιοχή των Αγράφων το πέτυχαν. Η θέση αυτή καταρρίπτεται όμως καθώς ήδη από το 1216 μια επισκοπή της περιοχής ονομάζεται Λιτζάς και Αγράφων, άρα η ονομασία Άγραφα προϋπάρχει της κατάληψης της περιοχής από τους Οθωμανούς.
3. Υπάρχουν και ιστορικοί που υποστηρίζουν την άποψη ότι η ονομασία Άγραφα είναι κατά πολύ προγενέστερη της οθωμανοκρατίας. Σύμφωνα με αυτήν, η ονομασία ανάγεται στην εποχή του Βυζαντίου. Συγκεκριμένα συνδέουν την προέλευσή της με την περίοδο της εικονομαχίας κατά την αυτοκρατορία του Κωνσταντίνου Κοπρώνυμου (741-755).Την περίοδο αυτή, οι αγραφιώτες αντιστάθηκαν στην κατάργηση και απομάκρυνση των εικόνων, σε βαθμό τέτοιο που όπως λέγεται από τις πηγές, σκότωσαν τους απεσταλμένους της αυτοκρατορίας που έφτασαν στην περιοχή για να το επιβάλλουν. Μετά από αυτό λέγεται ότι τους παραχωρήθηκαν και πάλι προνόμια αυτονομίας και αυτοδιοίκησης, ίσως και φοροαπαλλαγής. Και αυτή όμως η εκδοχή δεν είναι πλήρως τεκμηριωμένη , καθώς βασίζεται σε σύγχυση πηγών, και πιο συγκεκριμμένα αναφέρονται στον Μιχαήλ Ψελλό, χωρίς όμως κανένας να μπορέσει μέχρι στιγμής να επιβεβαιώσει το αποδελτιωμένο απόσπασμα.
4. Ενδιαφέρουσα είναι η εκδοχή, την οποία υποστηρίζει και ο “εν Αγράφοις διατρίβων” Ευγένιος ο Αιτωλός. Σύμφωνα με αυτή ο λόγιος ιερωμένος θεωρεί ότι η ονομασία των Αγράφων οφείλεται στο ότι η γη τους είχε χαμηλής αξίας αποδοτικότητα. Άρα πρόκειται για μία περιοχή χαμηλού ενδιαφέροντος και επομένως ανάξια καταγραφής. Παροιμοιάζει δηλαδή με τις ανωτέρων θεωρίες, βυζαντινής ή μεταβυζαντινής φορολογικής απαξίωσης.
· Παρ’ όλες τις τόσες διαφορετικές εκδοχές που υπάρχουν γύρω από τα Άγραφα δεν έχει δοθεί οριστική τεκμηριωμένη απάντηση για την προέλευση της λέξης και άρα της ονομασίας της περιοχής.
Πηγές:
1. Η Ευρυτανία στη διαδρομή της ευρύτερης εθνολογικής σύνθεσης και διοικητικής οργάνωσης, Γιάννης Γιαννόπουλος, Εκδόσεις Μάτι
2. ΓΑΚ Ευρυτανίας.
3. Τσέτσος Θωμάς, Αγραφιώτες και Ευρυτάνες κληρικοί και μοναχοί στην επανάσταση του 1821, Αθήνα,1991.
4. Ντάσιος Παναγιώτης (2011). Η στράτα των νομάδων Σαρακατσαναίων Αγραφιωτών και το πολιτισμικό ίχνος της (Διδακτορική Διατριβή), Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, όπως ανακτήθηκε από το https://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/23989#page/46/mode/2up στις 31/03/2021, 21:50.
5. Παναγιωτοπούλου Μ. (2018). Των Αγράφων μηνύματα…άγραφα. Δήμος Αργιθέας, Στ’ Άγραφα…ένα ταξίδι. Αρχή του ταξιδίου: η Αργιθέα Αγράφων. Χάρτες – Τοπωνύμια των Αγράφων και Δημοτικά Τραγούδια της Αργιθέας (11- 22). Καρδίτσα: Δήμος Αργιθέας, ΓΑΚ Ν. Ευρυτανίας, ΓΑΚ Ν. Καρδίτσας.